Mesut Cemil (1902-1963) GHP 013-2 ve GHP 014-2

Notlar: Ercüment G. Aksoy,
Director of Golden Horn Heritage Series

Hayatý

Mesut Ekrem Cemil 1902 yýlýnda Ýstanbul'da doðdu. Tanburi Cemil Bey'in oðludur. Temel kemençe eðitimini babasýndan almýþsa da tanbur çalmayý henüz 14 yaþýndayken Cemil Bey öldükten sonra onun öðrencileri olan Kadý Fuat Efendi ve Refik Fersan'dan öðrenmiþtir. Bir kaç yýl sonra Yenikapý Mevlevihanesine gitmeye baþlamýþ daha sonra Galata Mevlevihanesi'nde neyzen Emin Dede and ünlü müzikolog Suphi Ezgi'den dersler almýþtýr.

Mesut Cemil Bey bir süre Hukuk fakültesine devam etmiþ ama bitirmemiþtir. 1921 yýlýnda musiki eðitimi için Almanya'ya gitmiþ, Hugo Becker'den viyolonsel dersleri almýþ ve 3 yýl sonra Türkiye'ye geri dönmüþtür. Bir süre liselerde müzik öðretmenliði yaptýktan sonra 1926 yýlýnda Ýstanbul Radyosu'na spiker olarak girmiþ ve zamanla Radyo bünyesi içerisinde Türk ve Batý Musikisi Þefliði ve Ankara Radyo Müdürlüðü'ne kadar yükselmiþtir.

1932 yýlýnda Kahire'de toplanan Þark Musikisi Kongresine Rauf Yekta Bey ile katýlmýþ orada yaptýðý icralarla Türk musikisini temsil etmiþ (CD 1 – 6,7,8,9,13) ve adý zamanýn ünlü tanbur icracýlarý ve yorumcularý arasýnda anýlmaya baþlamýþtýr. Daha sonra Unison Erkekler Korosu'nu kurarak bazý konserler verip plâklar doldurmuþtur. Tutucular tarafýndan süslemesiz sade üslubu nedeniyle musikiyi sýkýcý hale getirmekle suçlanmýþsa da bundan taviz vermemiþtir. Kani Karaca ile dini ve dindýþý musiki programlarý hazýrlayarak klasik ve dini repertuarýn güzel eserleri ilk kez radyo'da seslendirmistir (CD I – 10). Münir Nurettin Selçuk ile konserler verip plâklar doldurmuþtur. Ankara Radyosu'nda Karma Koro'yu kurmuþ müzikalitesi çok yüksek güzel programlar hazýrlamýþtýr. Daha sonra Ýstanbul Radyosu'na geçerek Klâsik Koroyu kurmuþ ve haftalýk 45 dakikalýk programlarýnda klâsik musiki'nin þaheserlerini ilk kez icra ettirmiþtir. Bu programlar çoðu müzisyen için adeta bir okul olmuþ, bu arada Niyazî Sayýn, Necdet Yaþar gibi yetenekli öðrencilerin parlamasýna ortam yaratmýþtýr. Mesut Cemil arkadaþý Cevdet Çaðla ile Baðdat Konservatuarý'nda çalýþmýþ, 31 Eylül 1963 tarihinde Ýstanbul'da ölmüþtür.

Önemi

Mesut Cemil son derecede yetenekli bir kiþiydi. Ustalýk derecesinde çaldýðý tanburda kimilerine göre babasýný yakalamýþtýr. Viyolonseli ise konser icracýlarý düzeyinde çalardý. Bu iki çalgýnýn dýþýnda kemençe, lavta, ud, violin, viyola, baðlama ve baþka halk musîkisi çalgýlarýný da iyi çalardý. Düzeyine ulaþýlamaz bir koro yöneticisi olup icra üslubu günümüzün koro yöneticilerini (Nevzat Atlýð) etkilemiþtir. Mesut Cemil klâsik eserlerimizin bir çoðunu gün ýþýðýna çýkarmýþ, ilk kez yorumlamýþ bir etnomüzikologdu da. Ýyi bir yazar ve etkileyici bir hatipti. Zamanýmýza bir kitabý ve musîkinin çeþitli konularý üstüne yazdýðý çok sayýda makalesi kalan Mesut Cemil Bey bir çok insaný farklý biçimlerde etkilemiþtir.

Mesut Cemil ses ve saz musîkimizde derin izler býrakmýþ bir yorumcuydu. Türk musîkisi icrasý pes sesli çalgý kýtlýðý çeker. Bu eksikliðin farkýnda olan babasý Tanburi Cemil Bey viyolonsel ve yaylý tanburu Türk musîkisinde ilk kez kullanmýþtýr. Mesut Cemil de babasýnýn yolunda giderek konserlerinde viyolonsel kullandýrmýþ ya da bizzat kendisi icra etmiþtir. Mesut Cemil'in tanbur üslubu babasýnýn izlerini taþýmakla birlikte bir çok yönden ondan farklýlýk gösterir. En uygun geçkilerle bezenmiþ zengin bir melodik yapý, ustaca çalýþ Mesut Cemil'de de aynen vardýr ama babasýnýn etkisinde doldurduðu ilk bir kaç plaðý hariç, Tanburi Cemil'in o izlenmesi güç hýzlý mýzrap darbeleri ve istiflemeleri Mesut Cemil'de pek görülmez. Makamlarý tutumlu bir tavýrla tanýtýr, bastýðý perdelerin tam hakkýný vererek, aþýrýya kaçmadan yaptýðý zarif süslemeler ve kaydýrmalar ve güzel geçkilerle çalýþýný zenginleþtirdi. Mesut Cemil'in tanbur tavrý mýzrabýn geniþ aðzýný kullanarak yaptýðý az mýzrap vuruþuyla tanburun teknesinden tam rezonans almaya yönelik bir tavýrdýr. Mesut Cemil muhtemelen Suphi Ezgi'den öðrendiði klasik tanbur üslubunu sol elin yüzük parmaðý ile yaptýðý çarpmalarla zenginleþtirmiþtir. Daha çok halk musîkisinde kullanýlan kaydýrmalarý ve baðlama tavrýný sever Mesut Cemil. Olgunluk dönemi taksimlerinde (müstear ve tahirbuselik gibi, CD II – 5) tek bir sesi hakkýyla vermeye çok önem vermiþ, son derecede arýtýlmýþ adeta bir felsefi düzeyi yakalamýþtýr.

Mesut Cemil Bey'in icralarý ulaþýlmaz virtüözitesi yanýnda belli bir makamýn nasýl yorumlandýðýný göstermesi açýsýndan da çok deðerlidir. Ýki-üç çalgýyla yaptýklarý yorumlar icra repertuarýmýzýn en melodik, romantik, gereksiz süslemelerden, aþýrýlýklardan arýndýrýlmýþ örnekleri arasýndadýr (CD II, III). Bu radyo kayýtlarýnda Mesut Cemil'e en iyi arkadaþlarý olan Ruþen Kam ve Cevdet Çaðla yanýnda zamanýn en yetenekli icracýlarý olan Vecihe Daryal, Sadi Iþýlay, Cevdet Kozanoðlu ve Yorgo Bacanos eþlik etmiþlerdir.

Mesut Cemil viyolonsel icrasýnda uzun dem sesleri sevmiþ ve çok kullanmýþtýr (Suzidil fasýl – CD II-4). Ayný ses üzerinde duran dem sesler saz musîkisi icrasýna zengin bir karakter vermiþ, adeta bir gerilim, bir heyecan getirmiþtir. Ýcra tavrý sanki Türk Musîkisine uygun "yatay" bir harmoni arýyor gibidir. Bu arayýþ özellikle Mesut Cemil'in geliþtirdiði ortak taksimlerde belli olmaktadýr. Bu taksimlerde müzisyenler sýrayla yada birlikte bir diyalog kurar artistik bir samimiyet oluþturup belli bir makamýn sýnýrlarýný araþtýrýrlar (CD II - 3c, CD II – 1b, vb.) Mesut Cemil ortak taksimlerde çoðu kez karara dem sesleri ile katýlarak güzel bir gerilim yaratýr.

Mesut Cemil dakik, nüanslý, ve son derecede melodik icra tarzýyla bir koro yönetmeni olarak rakipsizdir. Unison Erkekler Korosu ile doldurduðu bir kaç plak dýþýnda klasik koro icralarýnda vurmalý çalgýlara yer vermemiþ ve eleþtiriler almýþtýr. Kendinden sonraki bazý koro yönetmenleri de ayný yoldan gittikleri için eleþtirilmiþlerdir. Eleþtirilere göre, koro icralarýnda vurmalý çalgýlara yer verilmemesi klasik eserlerdeki usül zenginliðinin kaybolmasýna yol açmýþtýr. Mesut Cemil bu eksikliði ud ve kanunu ritmik olarak zenginleþtirilmiþ biçimde kullanarak telafi etmeye çalýþmýþ, pes sesli çalgýlardan ud ve viyolonseli de çok iyi kullanarak güzel bir harmoni yakalamýþtýr. Daha temel bir düzeyde koro musîkisinin esasen tek sesli olan Klasik Türk Musîkisi yapýsýna uygun düþüp düþmediði tartýþýlabilir. Gelgelelim, bütün bu tartýþmalar Mesut Cemil'in en büyük koro yönetmeni olduðu gerçeðini deðiþtiremez. Romantik, nuanslý, sade icra tarzýyla Mesut Cemil kendinden önce yaygýn olan gaygaylý okuyuþ tarzýný bütünüyle deðiþtirmiþtir.

Mesut Cemil'den önce mevlevi ayinleri yalnýzca mevlevihanelerde ve dini topluluklarda icra edilirdi. Mesut Cemil mevlevi ayinlerini klâsik repertuara alýp laik devlet radyolarýnda icra ederek klasik repertuarýmýzýn en olgun en güzel eserleri olan ayinlerin geniþ kitlelerce dinlenip hoþlanýlmasýna önayak olmuþtur. Mevlevi ayin icralarýnda kudüm kullanýlmýþtýr. Kâni Karaca ile kýsaltýlmamýþ bir ayin plaðý doldurmuþ (Saba Ayini) ve Türkiye'de doldurulan ilk LP olan Mevlut kaydýna da yardýmcý olmuþtur.

O döneme kadar Türk Musîkisine karþý geliþtirilmiþ olumsuz politikasýyla tanýnan Devlet radyolarý Mesut Cemil'in dikkatli yönetimi altýnda yetenekli müzisyenler yetiþtirilmesi, halk ve geleneksel musikinin kitlelerce dinlenip yayýlmasýný saðlamýþtýr. Mesut Cemil'in batý musikisi eðitimi almasýnýn ve batý musîkisini de çok iyi bilmesinin Türk musîkisine karþý oluþan önyargýlarýn giderilmesinde yararý olmuþtur. Yukarýda da belirttiðim gibi Mesut Cemil çok etkileyici bir hatipti. Programlarýný kendisi takdim eder, eserlerin sözlerini vezin hakkýný vererek okurdu. Mesut Cemil diðer müzisyenleri çok etkilemiþtir. Mesut Cemil Bey tarafýndan beðenilmek yada azarlanmak bir anlam ifade ederdi. Onun beðenisini kazanmak için müzisyenler iyi hazýrlanýr, güzel giriþ ve ara taksimleri yapmaya uðraþýrlardý. Önemli bir toplantýsýný yarýda kesip ancak belli belirsiz iþitilebilen bir ara taksimi yapan müzisyeni stüdyolarda aradýðý bilinir. Müzisyeni gidip bulmaya zamaný yoksa bir not býrakýr, takdirlerini ifade ederdi. Çok güzel bir ara taksimi yaptýðý için arkadaþý Ruþen Kam'a býraktýðý bir not hep bilinir. O dönemlerde standartlarý Mesut Cemil Bey koymuþ yada bir baþka deðiþle kendisi standart olmuþtur. Müzisyenler bu standarda ulaþabilmek için çok çalýþmýþtýr. Özetle, ince zevkiyle, müzikal ve mesleki otoritesiyle (Radyo Müdürü) Mesut Cemil Bey güzel musiki için bir atmosfer oluþturmuþtur. Müzisyenlere bir çerçeve ("context") vermiþ ve ölümüyle býraktýðý boþluk doldurulamamýþtýr.

Eserleri

En ünlü eseri Nihavent Saz Semaisidir. Bu çok güzel eser yanýnda þehnaz makamýnda kýsa bir longasý ve bir kaç güzel þarkýsý bilinmektedir. Belkide sabýrsýz kiþiliði yüzünden çok eser bestelememiþ olmasýna raðmen sayýsýz enfes taksimler ve icralar býrakmýþtýr ardýnda. Babasý Tanburi Cemil Bey'in hayatý üstüne çok ustaca ve þiirsel bir üslupla yazýlmýþ bir kitabý ve musîkinin çeþitli konularý üstüne yazdýðý çok sayýda makalesi kalmýþtýr.

CD'lere aldýðýmýz icralarýn seçiminde eldeki kayýtlarýn teknik kalitesi bizim için sýnýrlayýcý bir unsur olmuþtur. Teknik olarak kabul edilebilir düzeydeki kayýtlar arasýndan seçtiðimiz eserlerle Mesut Cemil'in tarih içinde geliþen çok yönlü sanatýný olabildiðince tanýtmaya çalýþtýk. Taksimlerindeki sayýsýz makam geçkisini saymazsak seçilen eserlerde kullanýlan makamlar þunlardýr: Acemkürdi, Bestenigâr, Gerdaniye, Hicaz, Hicazkâr, Hisarbuselik, Hüseyni, Isfahan, Kürdilîhicazkâr, Mahur, Müstear, Neva, Nihavent, Nikriz, Rehavi, Segâh, Sultanîyegâh, Suzidil, Sûznâk, Þedd-i araban, Þehnaz, Tahir, Tahirbuselik, Uþþak.

Cömert yardýmlarý için Walter Z. Feldman, Abraham Marcus ve Abby Temeltaþ'a teþekkür borçluyuz.